Zamek Kazimierzowski w Przemyślu 

Przemyśl

Aleje XXV Polskiej Drużyny Strzeleckiej 1

           Jednym z najstarszych i najpiękniejszych miast w południowo-wschodniej części Polski jest Przemyśl. Miasto położone jest u wejścia do tzw. Bramy Przemyskiej, z której stoi otworem droga na Wschód. Gród przemyski był wielokrotnie najeżdżany i przechodził z rąk do rąk Polaków, Rusinów czy Węgrów, stając się nawet na kilkadziesiąt lat stolicą odrębnego księstwa ruskiego 

           Pierwotny obiekt obronny (X-XI wiek) znajdował się na wzgórzu od strony południowej i był budowlą drewnianą otoczoną wałem ziemnym wysokim na 4-5 metrów i szerokim do 20 metrów, uzbrojonym na szczycie palisadą. Obronność wzmacniała drewniana baszta. Wewnątrz mieściły się zabudowania stanowiące chaty typu półziemnego o konstrukcji zrębowej. Istniały też rotunda i palatium z okresu przedromańskiego. Na przełomie XII i XIII wieku wzgórze pustoszą liczne najazdy. W związku z nieustanną groźbą napadu wzgórze zostało w latach 1243-1244 ponownie obwarowane. Dopiero zajęcie Rusi Halickiej przez króla Kazimierza Wielkiego około 1340 roku doprowadza do znacznego wzmocnienia wzgórza obwarowaniami i fortyfikacjami. Król zleca także wzniesienie w tym miejscu murowanego zamku.

           Podczas najazdu Wołochów w 1498 roku ten wzniesiony na rzucie czworoboku zamek został doszczętnie zniszczony. W latach 1511-1553 z polecenia króla Zygmunta Starego zbudowany został nowy zespół warowny o charakterze basztowo-bastejowym. W skład tego kompleksu obronnego wszedł zamek murowany(bastejowy) otoczony głęboką fosą oraz położone na wschód od niego podzamcze na planie nieregularnym. Zabudowę podzamcza stanowiły drewniane budynki mieszkalne i gospodarcze (stajnie, wozownie, szopy). Zamek bastejowy zbudowany na planie czworoboku posiadał w narożach cztery murowane baszty (południowa była kwadratowa, pozostałe trzy okrągłe). Wjazd na dziedziniec zamku prowadził przez usytuowany pośrodku kurtyny północno-zachodniej budynek bramny o dwóch kondygnacjach. Główna siedziba mieszkalna przylegała do kurtyny południowo-wschodniej.

           W latach 1616-1631 ówczesny starosta przemyski Marcin Krasicki przeprowadził gruntowną modernizację zamku w stylu swej rezydencji w Krasiczynie. W trakcie tych prac wybudowany został nowy budynek z krużgankami przy kurtynie północno-wschodniej, podpiwniczony, z oknami mansardowymi, nakryty dachem dwuspadowym. Elewacja zachodnia o dwóch kondygnacjach, gładko tynkowana, bez dekoracji architektonicznych, zaznaczonymi osiami okiennymi w części południowej. Elewacja wschodnia jednokondygnacyjna bez dekoracji o gładkich tynkach z prostokątnymi otworami okiennymi. Między budynkiem bramnym a basztą północną wznosi się dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek frontowy nakryty dachem pulpitowym. Elewacja północna dwukondygnacyjna o gładkich tynkach. Elewację południową stanowi kamienno-ceglany mur kurtynowy. W północno-zachodniej kurtynie znajduje się budynek bramny z przejazdem sklepionym kolebkowo, nakryty dachem pulpitowym z dwoma okienkami strychowymi, podparty od strony północnej dwiema kamiennymi przyporami. Nad przejazdem, który od strony dziedzińca sklepiony jest łukiem ostrym znajduje się wnęka. W narożach założenia zamkowego znajdują się cztery murowane baszty. Baszta północna o średnicy 10 m, pięciu kondygnacjach z przyporą umieszczoną od strony zachodniej, podpiwniczona, tynkowana, zwieńczona attyką z oknami rozmieszczonymi niesymetrycznie. Otwory strzelnicze umieszczone na wysokości drugiej i trzeciej kondygnacji. Baszta wschodnia o średnicy około 13 m, podpiwniczona o trzech kondygnacjach, tynkowana i zwieńczona attyką z tarasem widokowym w części górnej. Baszta południowa wzniesiona na rzucie prostokąta, murowana, o dwóch kondygnacjach, nie podpiwniczona. Baszta zachodnia, cylindryczna o dwóch kondygnacjach bez podpiwniczenia, ze strzelnicami. Na odcinkach między basztami: wschodnią, południową i zachodnią wznosi się niewysoki kamienny mur obronny nakryty daszkiem. Między basztą zachodnią a budynkiem bramnym obwód obronny tworzy wysoki kamienny mur obronny z bramą wjazdową.

           W 2. połowie XVII wieku obiekt stopniowo zaczął tracić swoje walory obronne pomimo planowanych prac remontowych i wielokrotnych uchwał szlachty ziemi przemyskiej nakazujących wzmocnienie jego obronności .W pierwszej połowie XVIII wieku zamek był już wyraźnie zaniedbany i niedoinwestowany. Zdewastowane były baszty między innymi południowa i zachodnia oraz kurtyna znajdująca się między nimi. Dopiero w latach 1759-1762 z inicjatywy starosty przemyskiego Stanisława Poniatowskiego (późniejszego króla Stanisława Augusta) przeprowadzono prace porządkowe na zamku. Przed 1772 rokiem wzniesiono nowy mur w południowo- zachodnim skrzydle założenia. Renowacji poddano także część północno- wschodnią oraz budynek bramny, który wzmocniono przyporami. Prace zakończono w 1762 roku. Mimo starań Poniatowskiego zamek popadał w ruinę.

           W 1842 roku na terenie otaczającym zamek urządzono park miejski, czego skutkiem było zniszczenie resztek drewnianej zabudowy przegródka. Zamek stał się własnością miasta Przemyśla w 1865 roku. Odrestaurowano skrzydło północno-wschodnie i basztę północną. Roboty konserwatorskie i budowlane w XX wieku nie zmieniły wyglądu zamku. Prowadzone były także prace archeologiczne na dziedzińcu zamkowym w latach 60 i 80 XX wieku. Odsłoniły one fundamenty istniejącej tutaj niegdyś budowli wczesnoromańskiej czyli rotundy i monasterium oraz fragmentów cerkwi księcia Wołodara Rościsławowicza.

           Zamek Kazimierzowski jest obecnie po gruntownej rewitalizacji. Stał się ważnym miejscem dla życia kulturalnego miasta. Mają tu swoją siedzibę: Towarzystwo Dramatyczne "Fredreum" (najstarszy teatr amatorski w Polsce), Przemyskie Centrum Kultury i Sztuki, Zespół Pieśni i Tańca "Przemyśl", Kapela Priemisliensis.

źródła:

Brejda D.: Przemyśl i okolice, Krosno, P.U.W." Roksana"

Frazik J.T.: Zamki i budownictwo obronne ziemi rzeszowskiej, Kraków, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne 1971

Gaworski M.: Zamki, pałace, dwory w Polsce, Warszawa, Wydawnictwo Arkady, 2012

Korzec M.: Przemyśl i okolice, (Wyd. 2), Krosno, P.U.W." Roksana " 2003

Proksa M.: Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV wieku do początków XVIII wieku, Przemyśl, Archiwum Państwowe w Przemyślu 2001

Narodowy Instytut Dziedzictwa, https://zabytek.pl/pl/obiekty/przemysl-zespol-zamkowy, oprac. Kuś Mieczysław [dostęp 2023-10-09]